Collectie Gelderland

Aan het werk in Gelderland: Fabrieken

Maand van de Geschiedenis

Het thema van de Maand van de Geschiedenis 2021 is [‘Aan het werk’](https://www.maandvandegeschiedenis.nl/page/20860/dit-is-het-thema-van-de-maand-van-de-geschiedenis-2021). Betaald of onbetaald; vrijwillig of onder dwang; met het hoofd of met de handen: Werk vult en bepaalt een groot deel van ons leven. Dat was en is Gelderland niet anders. Dat is te zien in talloze collecties op CollectieGelderland.

## Industrialisatie Hoewel de Industriële Revolutie vanaf begin negentiende eeuw het Europese platteland bereikte, duurde het op de meeste plaatsen in Nederland tot de tweede helft van de negentiende eeuw voordat de industrialisatie vaart kreeg. In Gelderland was de koperpletterij in Klarenbeek in 1934 een van de eerste plekken waar de watermolen werd vervangen door een stoommachine. Deze mechanisatie maakte schaalvergroting en een nieuw productieproces mogelijk. Waar mensen eerst voor zichzelf of in een klein bedrijf werkten, kwamen arbeiders nu in loondienst en werden ze onderdeel van een groter productieproces. Het resultaat was dat ook in Gelderland fabrieken ontstonden met soms honderden werknemers. ## Steenfabrieken In het rivierengebied ontstonden in de loop van de negentiende eeuw veel steenfabrieken. In heel Gelderland groeide dat aantal, vooral vanwege de vraag naar klinkers voor de aanleg van verharde wegen, [van 39 in 1824 tot 160 in 1865](https://mijngelderland.nl/inhoud/canons/gelderland/steenfabrieken). In de steenfabrieken kwam de mechanisatie langzaam op gang. Veel arbeid werd handmatig, of ondersteund door paardenkracht, verricht. ## Grote fabrieken in Gelderland In 1845 kreeg Nijmegen haar eerste stoommachine. Zeepfabriek Het Anker, waar deze machine werd geplaatst, kwam in 1854 in handen van de familie – en nieuwe naamgever – Dobbelmann, die er een groot bedrijf van maakte. In 1854 werkten er zeven mensen, in 1900 had het bedrijf al honderd werknemers, en [in 1960 zelfs vijfhonderd](https://www.huisvandenijmeegsegeschiedenis.nl/info/Zeepfabriek_Dobbelman). In 1920 werd in Apeldoorn het farmaceutische bedrijfje Bonnema opgericht, dat onder andere zalf – vanaf 1928 bekend als Zwitsal – produceerde. De Zwitsal fabriek in Apeldoorn groeide uit tot een groot complex. Het bedrijf had in de jaren zeventig zo’n vierhonderd werknemers. In Arnhem werd in de jaren tien van de negentiende eeuw de eerste fabriek van ENKA (Nederlandse Kunstzijdefabriek) geopend. Het bedrijf vervaardigde kunstvezels. In 1922 werd een fabriek in Ede geopend. Hier werken veel jonge vrouwen, midden jaren twintig kwamen er [dagelijks drieduizend naar de fabriek](https://mijngelderland.nl/inhoud/canons/ede/enka). ## Kinderarbeid Het Kinderwetje van Van Houten maakte in 1874 officieel een einde aan kinderarbeid tot twaalf jaar. De invoering van de leerplicht in 1901 zorgde er daadwerkelijk voor dat kinderarbeid minder voorkwam. Tot die tijd werkten kinderen ook in fabrieken mee. Bijvoorbeeld op de sorteerafdeling van een papierfabriek. Bij het vlakslijpen van glazen in een glasfabriek. Of in een stoomkuiperij. ## Meer lezen * [Aan het werk in Gelderland: Boerenleven](https://www.collectiegelderland.nl/verhaal/295848b6-d5d7-4d11-bc72-bc273a6c3fb9) * [Aan het werk in Gelderland: Vakbonden](https://www.collectiegelderland.nl/verhaal/e281a57f-9b3c-7129-ba9a-0c49f37906bd)

Verhalen over personen en onderwerpen uit Gelderland